Publicado el 16 de Julio de 2025. 

“Kawsayniypi altupi churakuy sapa kuti altunpi churakuyniyuq kaymi”
(Jose Carlos Mariategui)

Hatun yachaywasipi yachachiqkuna hina, Universidad Tecnológica de los Andespa wiñayninmanta kuchka kamachiqkuna, Hatun Yachachiqpa puriyninta qatiqkuna, kamachiymanta qarikuna hinallataq llaqta runakunapas imaymana kawsaypa tikrakuyninkunapi puriqkuna hina, Ramiro Ismael Trujillo Román, Mirian Medalith Cartagena Chambi yachachiqkunapaq, kay qillqa llamkaypa sapa qillqasqankunapi hapinankupaq, kallpanchakuq hina ñuqaykupaq hinallataq kikinkupaq, utqaylla hinaspa suti estilo nisqata, chay chanichakuynin fundamentales nisqakuna kay hina: justicia, taq kay, kacharisqa kay, huntaq kay, hukllachakuy, munakuy, allin chaskiy, chaskikuy, yupaychaynin, kusikuy, wawqinkunawan, hukkunapas.
Kay ancha chaniyuq llamkayta ñawinchaqman, aswantaqa wayna sipaskunaman tikrananpaq, qillqaqpa fundamental kallpanchayninqa, wasichakuypi, kallpanchanapaq ima yanapakuymi karqa llaqtapa fundamentos chaninchaqmanta, hatun sasachakuypi, allin chaniyuq nisqakuna mana kutichiy atina hina mikuq dignidadta, derechos humanos nisqakunata, estado de derecho nisqakunata, hinallataq kunan pacha, hamuq miraykunapa wiñariy suyakuyninkunata, munaynintapas.
Hatun Yachachiqpa yachachikuyninkuna hinallataq askha runaq kawsayninmanta willakuyninkuna, paykunan hatarirqanku runaq historianta hinallataqmi tukuy tiempopi sociedadpa bases morales nisqakuna: Mahatma Gandhi, Napoleón Bonaparte, Jorge Washington, Rubén Darío, José Martí, Alejandro Magno, José Mujica, Aristóteles, Platón, Maurice Duverger, Martín Luther King, Miguel Grau, hukkunapas, sapakamapa axiológico hinaspa moral nisqa maytukunapa mana chaninchasqa chaninniyuqmi karqaku, chaykunam sachaman sacha hina mikuchinqa punchawkuna sasachasqan, . musuq rurukunata wiñachiy Hatun Yachachiqpa yachachikuyninkuna hinallataq askha runaq kawsayninmanta willakuyninkuna, paykunan hatarirqanku runaq historianta
hinallataqmi tukuy tiempopi sociedadpa bases morales nisqakuna: Mahatma Gandhi, Napoleón Bonaparte, Jorge Washington, Rubén Darío, José Martí, Alejandro Magno, José Mujica, Aristóteles, Platón, Maurice Duverger, Martín Luther King, Miguel Grau, hukkunapas, sapakamapa axiológico hinaspa moral nisqa paginakunapa mana chaninchasqa valorniyuqmi karqaku, chaykunam sachaman sacha hina mikuchinqa p'unchawkuna pasasqan, musuq rurukunam wiñanqa wayna sipasninchikkunapa sunqunpi, yuyayninpipas, paykunam kanku reserva moral de la sociedad, huk kutipi José Marti harawiqpa nisqan hina, Ética nisqamanta mana t’aqanakuq política nisqamanta rimaspa.
Pisi rimayllapi, sapa panqa llamkaypiqa, willakuypi kaq runap yachaysapa yachachiyninkunata, kawsayninkunata ima rikuchiwanchik, chaykunam qawachiwanchik allin ruway, hawka kawsay, allin kuska kawsakuy atikusqanmanta, sichus puririyninchikqa hinallataq sapa punchay ruwasqanchiskunaqa qapariyninmanta kachkan principios morales nisqakunawan, valores fundamentales nisqakunapi, Estado de Derecho nisqapi hinallataq democracia nisqapipas, Yachachiqpa nisqan hina, "nuqamanta taqakuspaqa manan imatapas ruwayta atiwaqchu" (Juan 15:5), sapa punchay sucesukuna rikuchiwanchis, sapa kuti runa Chiqaq-kaymanta, principios éticos y axiológicos nisqamanta, valores éticos nisqamanta, pay kikinta deshumanizakunankama, kikin runaq awqan kanankama, homini lupus" (Thomas Hobbes) sutiyuq runa.
Kaypin kachkan kay maytuq valor intrínseco nisqa, yachayninchis nite kasqanmanta yachaspataqmi, wayna sipaskunata, hamuq pachakunata allin takyasqa cimientukunapi hatarichiyta munaqkunatawan minkani, kay llankayta leenankupaq, "Manan kanchu aswan millay mana yachaq runaqa, tukuy imata yachasqanpi iñiqmantaqa", hinallataqmi qutukuspanchis chay hatunchakuyninta, chaymi runataqa yachaypi, yachaypipas uchuychallaman tukuchin.
Chay hina kallpachaymi kay kanchariq llankay qillqaqkunata kallpacharqan, imaraykuchus chaninchankunata, kamachikuykunata ima, runaq arquitecturanpi churasqa ancha chaniyuq rumikuna hina, chay runakunapi, mana rimay atina chiqaq kaqkunapi kawsayninkuta anclaqkunapi, allin kawsayman, allin kuchka kawsayman pusanankupaq sallqakunapi kasqankurayku.
Chayqa kay qillqakuna apachiypa chaninmi; Chaypin qillqaq invitawanchis, kallpachawanchis, kallpachawanchistaqmi allin runakuna kananchispaq, kallpachakun tariyta runaq kayninpa yachasqankunata tukuy facetankunapi, sapanka panqankunata ñawinchaspa, chaykunan kanku virtudniyuq pitaq, musquyniyuq hinallataq allin ñawinchasqa , achka yuyaymanayniyuqkunaq kawsaynin rimasqankunawan, paykunan hatarirqanku runaq kawsayninta, rikuchispa allin ruway atikusqanmanta, imaynan chay aypasqa runa hina hunta mana huntasqa kaywan pantaywan ima.
Manaraq kay rikuchiyta wisqachasqapaqmi, sumaq sunqu ñawinchaywan kay riqsisqa rimayta willanaypaq, runa místico yuyaysapa, iñiyniyuq umalliq aswanmi irqikunamanta: “Huk yuyayta hapiy. Kawsayniykiman ruway: chaypi yuyaykuy, musquy, kawsakuy. Chay yuyaywan hunta kachun aychaykikuna, umaykikuna, nerviokuna, cuerpoykiq llapa paykunapas. Chaymanta tukuy wakin yuyaykunata saqiy. Chayqa Axmitoigo” ñawinchaq ñan, sapa yuyaywan, yuyaywan, willakuywan, yuyariyninwan kaparisqa kachun.
kawsaymanta, kay maytuta chaninchaq kamachikuykunata, chaninchaykunatapas, sichus kasqaykita tikrayta munanki chayqa, aswan allinta chaninchanayki imakunachus, oportunidadkuna ima kayninta, chaninchayninta ima mana ancha chaniyuqña willakuqtinkupas. Hamuq pachaykita hatarichiy sapa chay elementokunawan, imaynan wasi ruwaqpas ruwan sapa rumikunawan, ladrillukunawan hina.

Abancay, uchuy puquy killapi 2018 
Amachaq. Manuel J. Caballero García
Jus. Ambientalista nisqa.